“Sama Italia wydaje się być zróżnicowana przynajmniej czternastoma mowami”1
Dla zainteresowanych, którzy chcą zgłębić kulturę językową Włoch, mogą być nie tylko ciekawe, ale i przydatne podstawowe wiadomości z obszaru dialektologii2. Ze względu na rozległość i powiązanie badań, tę dziedzinę wiedzy niewątpliwie można określić jako interdyscyplinarną. Z jednej bowiem strony, niezaprzeczalna jest przewaga elementu językoznawczego – zarówno diachronicznego, jak i synchronicznego. Z drugiej zaś, zwłaszcza w ostatnim półwieczu, dostępność nowych narzędzi oraz metodologii otworzyła nowe horyzonty badawcze, które pozwoliły na pogłębienie zagadnienia choćby w ramach geolingwistyki, socjolingwistyki oraz etnolingwistyki. Zapewnienie zainteresowanym jak najpełniejszego dostępu do jednego z najbardziej zróżnicowanych realiów językowych i kulturowych w Europie jest nie tylko istotnym uzupełnieniem programu kształcenia italianistycznego, ale także cenną okazją do obcowania z innymi językami mniejszościowymi, równoległymi do powszechnie znanej standardowej odmiany języka (italiano neostandard).3 W tym miejscu konieczne jest podkreślenie, że dialekt (termin mający dla użytkowników języka często wydźwięk pejoratywny) rozumie się jako język nie o wartości niższej niż język traktowany jako oficjalny czy standardowy, lecz pełny pod każdym względem kod językowy, który z wielu przyczyn historycznych i społecznych nie przeszedł procesu systematyzacji i standaryzacji form i w którego obrębie nie ukształtowało się słownictwo odpowiednie dla różnych pól wiedzy4. Pojęcie dialektu nie jest jednak nieznane polskim studentom, gdyż badania nad dziedzictwem językowym Polski, rozpoczęte w XIX wieku i prowadzone systematycznie od lat 30. ubiegłego wieku, kiedy zainicjowano projekt tworzenia atlasu językowego, uwydatniły ogromne, różnorodne bogactwo językowe tego kraju5.
Przybliżając wiedzę o dialektach należy rozpocząć od wprowadzenia podstawowych pojęć językoznawczych (zasadnicze rozróżnienie między językiem a dialektem, a także między dyglosją a dwujęzycznością)6, aby przejść później do opisu panoramy językowej u schyłku ery starożytnej. Wiadomości z językoznawstwa diachronicznego są ważne dla zrozumienia pochodzenia większości gwar wciąż używanych na Półwyspie Apenińskim. Na terenach dawniej znajdujących się pod panowaniem Cesarstwa Rzymskiego zwanych Romania7 łacina pozostawiła dziedzictwo językowe i kulturowe, które stopniowo mieszało się z już istniejącymi językami i kulturami. Nie była to, jak wiemy, literacka łacina, lecz jej ludowy wariant, tak zwana łacina ludowa8, charakteryzująca się szczególnymi cechami, nie tylko fonetycznymi, ale również morfologicznymi, składniowymi i leksykalnymi.
Następnie przedstawić należy właśnie główne cechy łaciny ludowej, zwłaszcza dotyczące wokalizmu i konsonantyzmu, w porównaniu z łaciną autorów klasycznych. Romania stanowiła kontinuum językowe, które rozciągało się od wybrzeży Dacji do wybrzeży Iberii, przechodząc przez Brytanię, Górną Germanię i Afrykę Północną. Część tego obszaru pozostała do dziś pod wpływem łaciny – są to terytoria, na których rozprzestrzeniły się języki romańskie – podczas gdy inne ziemie zostały utracone w wyniku inwazji (Romania submersa). Jeszcze inne zaś zostały w czasach nowożytnych podbite przez narody romańskie (Hiszpanów, Portugalczyków, Francuzów) na innych kontynentach (Romania Nova). Dawne kontinuum pozostaje zatem nieprzerwane w częściach, w których język łaciński naturalnie wytworzył języki ludowe w procesie dialektyzacji; obszary te określane są mianem iberoromańskich, galloromańskich oraz italoromańskich, natomiast obszar oddzielony w wyniku przerwania owego kontinuum – mianem dakoromańskiego (pokrywający się z grubsza z dzisiejszą Rumunią i Mołdawią).
Zawężając, po tym ważnym wstępie, historyczną ewolucję języków romańskich do obszaru italoromańskiego, warto ją poddać szczegółowemu badaniu taksonomicznemu. Począwszy od Średniowiecza wielu uczonych wskazywało na problem rozbieżności między językami rozprzestrzeniającymi się na terytorium Włoch. Jednym z pierwszych był Dante Alighieri, który w wybitnym traktacie De vulgari eloquentia (O języku pospolitym, ok. 1304) w poszukiwaniu „volgare illustre” (tj. języka pospolitego znamienitego, odpowiedniego dla celów literackich) wyróżnia czternaście obszarów dialektalnych, które dzieli łańcuch Apeninów9. Chociaż florentczyk nie oparł swojego podziału na kryteriach językowych, lecz geograficznych, nie ma wątpliwości, że jako pierwszy wskazał Apeniny jako naturalną barierę wpływającą na ograniczenia w rozprzestrzenianiu się zjawisk językowych, do których wrócimy za chwilę.
Pierwsze naukowe podejście do badań nad dialektologią, w XIX wieku, zawdzięczamy Graziadio Isaia Ascoliemu (1829-1907) – założycielowi czasopisma Archivio glottologico italiano10, czynnemu uczestnikowi debaty nad kwestią języka i rolą dialektów w zjednoczonych Włoszech. Ascoli łączył metodę diachroniczną (badając jak bardzo dialekty odległe są od łaciny) z synchroniczną (odległość dialektów od języka toskańskiego, uważanego za najściślejszą kontynuację łaciny ludowej). Brał pod uwagę charakterystyczne cechy fonetyczne każdego obszaru językowego i tym samym doszedł do diatopicznego opisu dialektów włoskich, który pozostanie w zasadzie miarodajny dla kolejnych pokoleń językoznawców. Wyjątkowość zasług Ascoliego polegała również na wyodrębnieniu dwóch grup dialektów, które nie są typowe dla systemu italoromańskiego, mianowicie grupy dialektów ladyńskich na północnym wschodzie (w tym retoromańskiego i friulskiego) i grupy franko-prowansalskiej na północnym zachodzie (Piemont i Dolina Aosty), która to grupa właściwie stanowi część rodziny galloromańskiej.
Odległość od dialektów toskańskich, w szczególności od florenckiego (jak wyżej wspomniano – uważanego za znamienity język literacki dzięki XIV-wiecznej tradycji piśmienniczej), jest również wykorzystana w badaniach zaproponowanych przez Clemente Merlo. W dziele L’Italia dialettale (1924) próbuje on wyjaśnić istnienie różnych obszarów mniej lub bardziej odległych od toskańskiego dzięki pojęciu „substratu”. Zgodnie z tą koncepcją, pochodzącą wprawdzie z XIX wieku, łacina nałożyła się na istniejące wcześniej języki („substraty” tj. podłoża), generując różnorodne rzeczywistości językowe, naznaczone pewnymi specyficznymi elementami. W północno-zachodnich dialektach, dla przykładu, palatalizacja łacińskiego tonicznego á w sylabie otwartej (np. cantare > canté(r) [kan’te]), miałaby swoje uzasadnienie we wpływie substratu celtyckiego; zjawisko „gorgii” toskańskiej (tj. spirantyzacji spółgłosek bezdźwięcznych znajdujących się między samogłoskami, por. casa, „dom”, [‘χasa]) wywodziłoby się z wymowy Etrusków11; a z kolei asymilacje spółgłoskowe obecne w dialektach środkowo-południowych (np. quando, „kiedy”, [‘kwanno]) można by przypisać przodkom oskijsko-umbryjskim. Jak łatwo się domyślić, nadmierna mechaniczność w stosowaniu metody substratowej przez Merlo była wynikiem ówczesnej deterministycznej postawy, która przypisywała rozwój odmian dialektalnych cechom organów fonacyjnych użytkowników12.
Istotny podział trójdzielny systemu dialektów Włoch (północne, toskańskie i południowe) pozostaje aktualny w kolejnych opracowaniach, spośród których wyróżnia się dzieło Gerharda Rohlfsa (1892-1986). Niemiecki językoznawca, odwołując się do perspektywy geolingwistycznej, stosuje porównania między izoglosami, czyli umownymi liniami podziału, które określają zakres dyfuzji zjawisk językowych. Linie te dzielą Półwysep Apeniński na trzy główne obszary. Linia La Spezia-Rimini wydziela na północy dialekty północne13, podczas gdy linia Ancona-Roma wyodrębnia centralne i południowe dialekty, wydzielając w ten sposób – pomiędzy – środkowy obszar dialektów toskańskich. Już u Ascoliego dialekty toskańskie stanowiły szczególny casus, przyjmując funkcję punktu odniesienia względem pozostałych. Rohlfs przywołuje inne czynniki, które potwierdzają to rozróżnienie, dodatkowe przyczyny geograficzno-historyczne tej wyjątkowości, jak na przykład, prócz naturalnej granicy łańcucha Apenińskiego, granice dawnego Państwa Kościelnego czy trasę via Salaria. Podział na regiony dialektalne, które dziś możemy obserwować na mapie Włoch, zbiega się, po uwzględnieniu istotnych zmian, z podziałem administracyjnym na 11 regionów wprowadzonym przez reformę cesarza Augusta w I wieku p.n.e.
Szczegółowy opis grup dialektalnych, oparty również, podobnie jak u Rohlfsa, na izoglosach, podaje się za badaniami Giovanbattisty Pellegriniego (1921-2007), autora najpełniejszego jak dotąd studium kartograficznego włoskich dialektów14. Zaproponowany przez tego badacza podział przewiduje istnienie pięciu systemów: ladyńskiego, dialektów północnych, dialektów toskańskich, środkowo-południowych (z podsystemem dialektów południowych skrajnych) i wreszcie sardyńskich. Fakt, że według niego dialekty ladyńskie, galloitalskie i sardyńskie tworzą część systemu italoromańskiego, stanowi wyraźną różnicę w stosunku do rozróżnienia dokonanego niemal wiek wcześniej przez Ascoliego15. Podczas gdy dla Ascoliego wspomniane grupy dialektalne znajdowały się na zewnątrz systemu italskiego, dla Pellegriniego kryterium, które wprowadza je do tegoż systemu, jest nie tyle językowe, ile przede wszystkim społeczno-kulturowe. W rzeczywistości język i kultura włoska reprezentują wspólny mianownik również dla tych języków, które w bardziej widoczny sposób oddalają się od toskańskiego, a zatem od bieguna italoromańskiego. Dlatego w odniesieniu do dialektów mówionych na terenie Republiki Włoskiej bardziej precyzyjne jest użycie określenia „dialekty Włoch”, które jest bardziej inkluzywne i ostrożne w ich definiowaniu; w ten sposób bowiem włączone są do systemu italskiego nawet gwary spoza niego, należące do systemu gallo-romańskiego (oksytański, franko-prowansalski), retoromańskiego (ladyński, friulski), dla których jednak włoski jest językiem referencyjnym16.
Oprócz odmian italoromańskich warto również zauważyć języki mniejszościowe Półwyspu – gwary obce, które są reprezentowane przez niektóre bardzo dawno osiadłe mniejszości etniczne. Świadczą one o bogatej i złożonej historii kulturowej Włoch, a ich przetrwanie do dziś jest po części zasługą uchwalenia niezwykle ważnej ustawy dotyczącej ochrony dziedzictwa językowego, etnicznego i kulturowego we Włoszech. Dnia 15. grudnia 1999 przyjęto ustawę nr 482 mającą na celu ochronę i promocję mniejszości językowych znajdujących się na terenach państwa włoskiego17. Należy jednak doprecyzować, że przepis ten nie zapewnia ochrony wszystkim mniejszościom, a uchwała została przyjęta z opóźnieniem – ślad wielu gwar i kultur, m.in. ze względu na szybki rozwój gospodarczy w ubiegłym wieku, został niestety utracony.
Języki mniejszościowe można podzielić na romańskie i nieromańskie. Wśród romańskich, poza wspomnianym wcześniej franko-prowansalskim, wylicza się prowansalski i francuski, rozpowszechnione w zachodnich dolinach Piemontu oraz w Dolinie Aosty, ladyński środkowy, friulski, obecny na północnym wschodzie, oraz sardyński i kataloński na Sardynii. Języki mniejszości nieromańskich są obecne na Północy, np. w miejscowościach założonych przez ludy germańskie (Walser), oraz w Górnej Adydze, podczas gdy te pochodzenia słowiańskiego są charakterystyczne dla wspólnot chorwackich w Molise i słoweńskich we Friuli-Wenecji Julijskiej. Jeszcze dawniejszego pochodzenia są niektóre, nikłe już greckie wspólnoty w Kalabrii i Apulii, gdzie przetrwały mianowicie „grecanico” i „grico”. Według niektórych badaczy, stanowią one pozostałość obecności helleńskiej Wielkiej Grecji w południowej Italii, dla innych zaś są one wynikiem późniejszej dominacji bizantyjskiej. Na przetrwaniu tych gwar zależy również władzom Republiki Greckiej, która finansuje publikacje wydawane w celu waloryzacji dziedzictwa kulturowego w dawnych koloniach helleńskich18.
Pozyskanie dobrej znajomości włoskiej geolingwistyki jest zatem niezbędne wszystkim, którzy chcą zanurzyć się w historii literatury włoskiej czytając oryginalne teksty, zawierające bardzo często odniesienia do lokalnych realiów lub uwydatniające ekspresywne i afektywne aspekty języka. Geografia lingwistyczna pozwala nam również prześledzić historię i ewolucję zmian językowych. Dzięki niej można zrozumieć na przykład, w jaki sposób na odludnych obszarach, często reprezentowanych przez terytoria peryferyjne lub górskie, przetrwały najstarsze wyrazy, natomiast nowszych synonimów używa się na obszarach centralnych i środkowych, które są bardziej podatne na przyjmowanie innowacji19. Zatem różnice tzw. geosynonimiczne są badane nie tylko ze względu na zainteresowanie diachroniczne, ale także socjolingwistyczne. W tym miejscu przytoczyć można przykłady: pojęcie „wuj” realizuje się we Włoszech Północnych jako zio (raczej w miastach), ale również barba; wyrazy travagliare, faticare, używane są obok standardowego lavorare, „pracować”.
Dialektologia jako dyscyplina dysponuje szerokim zakresem narzędzi badawczych: od gramatyk dotyczących poszczególnym dialektom (często chodzi o dialekty konkretnych miejscowości), przez słowniki, zbiory tekstów, czasopisma specjalistyczne, po atlasy językowe20. Choć dostępnych jest wiele słowników dialektalnych, należy zauważyć, że, odpowiadając na przeważnie praktyczne potrzeby, nie zawsze są one przygotowane zgodnie z zasadami naukowymi. Wyjątkowo pożyteczne dla dialektologa, ale także dla pasjonata, są bez wątpienia atlasy językowe. Chodzi o obszerne zbiory map językowych, z których każda jest poświęcona jednemu hasłu odpowiadającemu pewnemu pojęciu, które może być leksemem lub peryfrazą21. Na mapach tych wskazane są miejscowości (tzw. punkty), w których przeprowadzono badania, a pod każdym z tych punktów umieszczony zostaje wyraz lub wyrażenie w dialekcie używanym w tym właśnie miejscu na to samo pojęcie. Realizacja tych monumentalnych dzieł odbyła się przede wszystkim dzięki francuskiej szkole dialektologicznej, na czele której stał szwajcarski językoznawca Jules Gillieron, z której wyłoniło się wielu znakomitych badaczy, w tym Karl Jaberg i Jakob Jud. Byli oni odpowiedzialni za ogromne osiągnięcie naukowe – Atlante linguistico e etnografico dell’Italia e della Svizzera Meridionale (AIS)22 – zapoczątkowane w 1928, a zakończone w 1940 roku. Włoskiemu uczniowi Gillierona, Matteo Bartoliemu, zawdzięczamy natomiast projekt Atlante Linguistico Italiano (ALI), który wciąż jest wydawany przez Istituto dell’Atlante Linguistico na Uniwersytecie Turyńskim23. Zbierane od roku 1924 dane, są w dalszym ciągu opracowywane. Warto zająć się przez chwilę metodami stosowanymi przez językoznawców do tworzenia atlasów. Po wybraniu lokalizacji poszukuje się osób (informatorów), które są proszone o wypełnienie obszernego kwestionariusza dotyczącego wszelkich aspektów życia codziennego: od żywności po odzież, od pracy na polu po zdrowie itp. Od ubiegłego wieku dane są zbierane również za pomocą sprzętu audio i wideo. Warto również wspomnieć w tym miejscu o Atlante sintattico dell’Italia Settentrionale, który wbrew swojej nazwie skupia się na osobliwościach składniowych dialektów całego Półwyspu. Kolejnym zasobem zasługującym na uwagę jest wyróżniający się projekt Vivaldi (Vivaio acustico delle lingue e dei dialetti d’Italia), zainicjowany przez Uniwersytet Humboldta w Berlinie24. Rejestruje on repertuar akustyczny włoskich dialektów: dla każdego badanego terminu lub wyrażenia dostępne są nagrania dźwiękowe, zebrane w wielu miejscach, na razie z ograniczonej liczby regionów.
Dotychczas opisane narzędzia badawcze, ze względu na swój profil naukowy, wymagają dokładności i spójności, dlatego hasła dostępne w atlasach i słownikach muszą być rejestrowane poprzez wewnętrznie koherentny system transkrypcji fonetycznej. Jednak kryteria przyjęte w poszczególnych atlasach i słownikach nie są ujednolicone – każda publikacja papierowa czy internetowa stosuje własne zasady. Może to sprawiać trudności użytkownikom, którzy po raz pierwszy korzystają z tych narzędzi. Aby temu zapobiec, przyjęta jest ogólna zasada, by używać liter alfabetu włoskiego i za pomocą kilku prostych znaków typograficznych oddawać fonemy charakterystyczne dla konkretnego dialektu.
Umożliwienie zainteresowanym kontaktu z różnymi odmianami diatopicznymi języka, różniącymi się od standardowej normy, staje się możliwe także dzięki bogatej kinematografii włoskiej. Już od epoki kina niemego pojawiają się w filmach wyrażenia dialektalne, często w celach komicznych i werystycznych. Począwszy od końca II Wojny Światowej, obecność dialektów w kinie wzrastała, coraz lepiej oddając na ekranie lokalną rzeczywistość, czego przykładem jest choćby fenomen artystyczny zwany „neorealizmem”. Próby użycia dialektów w kinie są kontynuowane. Wśród przykładów wskazać można L’albero degli zoccoli [Drzewo na saboty] (1978) Ermanna Olmiego, nakręcony w dawnym dialekcie bergamskim, czy współczesny film Gomorra (2008) Mattea Garrone, w którym używany jest dialekt neapolitański. Oczywiście, również literatura prezentuje liczne przypadki użycia dialektów, zarówno w poezji, jak i w prozie. Przykładowo lektura niektórych utworów Pierpaola Pasoliniego (Poesia dialettale del Novecento [XX-wieczna poezja w dialekcie] w języku friulskim, Ragazzi di vita [Chłopcy z marginesu] w dialekcie rzymskim, lub Andrei Zanzotta (Filò, 1976 – utwory poetyckie w dialekcie weneckim) może być przydatna w wychwyceniu ekspresywnych cech językowych zilustrowanych wcześniej dialektów. Trzeba wszakże zwrócić uwagę, że niekiedy owe teksty zawierają skodyfikowane i nienaturalnie stylizowane elementy regionalizmów używane w celach literackich.
Ciekawe refleksje można wreszcie wysnuć na temat przyszłości dialektów włoskich. Wyżej wymieniona włoska ustawa nr 482 ma za zadanie ochronę części istniejącego do dziś dziedzictwa dialektalnego. Nieuniknione wobec tego wydaje się pytanie – jaką rolę odegrają te właśnie odmiany języka w stosunku do włoskiego neostandardowego? Tylko niektóre z nich, ze względu na wagę i znaczenie zdobyte w poprzednich epokach (np. wenecki, neapolitański), nadal są używane na określonych terytoriach. Niemniej, wbrew czarnym przepowiedniom, tradycja dialektalna odradza się w ostatnich dziesięcioleciach – dzięki żywej wymianie zachodzącej pomiędzy dialektami a językiem włoskim neostardardowym: ten drugi, przyjmując różnorodny wkład z dialektów (np. w zakresie leksyki i składni), nabiera cech językowych odmiany regionalnej. Jak widać więc, mimo że poprzez proces italianizacji dialekty tracą coraz więcej własnych treści leksykalnych na korzyść języka oficjalnego, język i dialekty przenikają się wzajemnie, tworząc bardzo żywe zróżnicowania na poziomie regionalnym i lokalnym25. Jak pokazują badania, chociaż liczba osób używających wyłącznie dialektu zmniejsza się z roku na rok, to jednak użycie obu – języka włoskiego i dialektu w środowisku rodzinnym i ze znajomymi – a zatem sytuacja typowo dwujęzyczna – wzrosło w ostatnich dziesięcioleciach (z 24,9% w 1988 r. do 32,5% w 2015 r.) i tendencja ta stale się utrzymuje26.
Mapy dialektów włoskich -> link
Przypisy
1. “Quare ad minus .xiiij. vulgaribus sola videtur Ytalia variari”, Dante Alighieri, De vulgari eloquentia, I, X, 9.
2. Ponieważ przedmiot bywa czasem określany jako „dialektologia italska”, warto podkreślić, że przymiotnik italski (i nazwa Italia) odnosi się raczej do ludów, kultur i języków antycznej Italii przedrzymskiej. Zob. W. Doroszewski, Słownik języka polskiego, Warszawa 1958, s.v. Wyraz został zaproponowany jako synonim dla rodzimego przymiotnika włoski przez Antonia Menottiego-Corviego, radcę handlowego poselstwa włoskiego w Warszawie w latach 1919-1932. Corvi był również autorem tekstów publicystycznych, które miały na celu przybliżenie polskim czytelnikom realiów ówczesnych Włoch faszystowskich. Por. A. Menotti-Corvi, Ustrój faszystowski w Italii, Warszawa 1930. Przymiotnik „italski” bywa niekiedy w niniejszym artykule używany w odniesieniu do gałęzi języków romańskich obecnych na Półwyspie Apenińskim.
3. Zgodnie z definicją język włoski „neostandardowy” rozumie się jako język włoski opisany w opracowaniach gramatycznych, a zatem zachowujący wyraźną strukturę toskańskiego, który jednak (w odróżnieniu od „standardowego”) przechodzi przez fazę przemian głównie w obrębie leksyki i składni, w wyniku czego niektóre elementy jeszcze niedawno uznawane za błędne weszły już na stałe do języka neostandardowego. Te przemiany związane są z rosnącym przemieszczaniem się populacji i wynikającymi z tego wymianami językowymi. Por. np. C. Grassi, A.A. Sobrero, T. Telmon, Fondamenti di dialettologia italiana, Bari 2012, s. 162-163.
4. Por. np. M. Loporcaro, Profilo linguistico dei dialetti italiani, Bari 2013, s. 3-5.
5. Wiadomości wraz z obfitą bibliografią na temat dialektologii polskiej można znaleźć w kompendium H. Karaś pod adresem http://www.dialektologia.uw.edu.pl (dostęp 01.07.2020).
6. Dyglosja polega na możliwości użycia jednego z dwóch posiadanych zasobów językowych, w zależności od wymagań sytuacji społecznej formalnej lub nieformalnej (rejestr może być wtedy wyższy lub niższy), natomiast w ramach dwujęzyczności użytkownik może wybierać, jakim rejestrem chce się posługiwać, niezależnie od kontekstu społecznego. Por. C. Grassi, A.A. Sobrero, T. Telmon, Fondamenti di dialettologia italiana, s. 274.
7. Łacińska nazwa Romania w znaczeniu orbis Romanus, „świat rzymski”, została stworzona przez dodanie sufiksu -ia na podstawie istniejących nazw regionów jak Gallia, Germania itp. Zob. C. Tagliavini, L’origine delle lingue neolatine, Torino, s. 162 i n.
8. Warto tutaj wspomnieć, że używane dla wygody ogólne pojęcie „łacina ludowa” należy rozumieć jako bardzo szerokie spectrum różnych odmian języka łacińskiego nieliterackiego biorąc pod uwagę względy czasowe, przestrzenne i społeczne.
9. D. Alighieri, O języku pospolitym (De vulgari eloquentia), oprac. Wł. Olszaniec, Kęty 2002, I, X 4-8.
10. Pierwszy numer czasopisma I dialetti ladini ukazał się w 1873 r.
11. Przyczyny tego zjawiska należy natomiast szukać w osobnym rozwoju języka toskańskiego, por. G. Rohlfs, La gorgia toscana, w Studi e ricerche su lingua e dialetti d’Italia, Firenze 1972, s. 167-172.
12. Dodać należy, że trzy główne substraty zawierają kolejne poddziały, jak np. substrat wenecki na Północy lub substrat śródziemnomorski na Południu. C. Grassi, A.A. Sobrero, T. Telmon, Fondamenti di dialettologia italiana, Bari 2012, s. 73-74.
13. Warto ponadto zauważyć, że owa linia kreśli również istotny podział pomiędzy Romanią Zachodnią a Wschodnią, zob. M. Loporcaro, Profilo linguistico dei dialetti italiani, Bari 2009, s. 85.
14. G. Pellegrini, Carta dei dialetti d’Italia, Pisa 1977.
15. G.I. Ascoli, I dialetti ladini, stanowiący pierwszy numer czasopisma Archivio glottologico italiano.
16. Używane jest określenie „lingua tetto”, niem. „Dachsprache”, por. Ž. Muljačić, Über den Begriff Dachsprache, w: U. Ammon (ed.), Status and Function of Languages and Language Varieties. Walter de Gruyter, Berlin/New York, s. 256–277, s. 260.
17. https://www.gazzettaufficiale.it/eli/id/1999/12/20/099G0557/sg (dostęp 10.08.2020).
18. Por. np. słownik gwar greckich Południowych Włoch A. Kαραναστάσης, ΙστορικόΛεξικότωνΕλληνικώνΙδιωμάτωντηςΚάτωΙταλίας (ΙΛΕΙΚΙ), Aθήνα, 1980-1992.
19. Według „norm obszarowych” (norme areali) ustalonych przez M. Bartoliego w Saggi di linguistica spaziale, Torino 1945.
20. Szeroką, lecz mało już aktualną bibliografię gramatyk i słowników regionalnych można znaleźć w G. Devoto, G. Giacomelli, I dialetti delle regioni d’Italia, Firenze 1972, s. ix-xlii.
21. Zob. np. mapy dotyczące haseł „acqua” (k. 1037) oraz „togli il coltello” (k. 979) w AIS (dostęp 20.07.2020).
22. K. Jaberg, J. Jud, Sprach-und Sachatlas Italiens und der Südschweiz, Zofingen, Ringier, 8 tom. (tłum. wł. AIS. Atlante linguistico ed etnografico dell’Italia e della Svizzera meridionale, Milano, Unicopli, 1987, 2 voll.). Atlas jest dostępny pod adresem https://www3.pd.istc.cnr.it/navigais-web (dostęp 20.07.2020).
23. Atlante Linguistico Italiano, Istituto Poligrafico dello Stato, Roma 1995- (dotychczas opublikowane zostało 9 tomów). Więcej informacji na temat ALI można uzyskać pod adresem http://www.atlantelinguistico.it (dostęp 20.07.2020).
24. Baza dostępna pod adresem https://www2.hu-berlin.de/vivaldi (dostęp 12.07.2020).
25. Zob. C. Grassi, A.A. Sobrero, T. Telmon, Fondamenti di dialettologia italiana, cit., s. 173-175.
26. Dane pochodzą z Istituto Nazionale di Statistica (2017) https://www.istat.it/it/files//2017/12/ Report_Uso-italiano_dialetti_altrelingue_2015.pdf (dostęp 29.07.2020).