Panna Antonina Elizy Orzeszkowej w świetle pozytywistycznej i marksistowskiej metodologii badań literackich.

1. Wstęp

Stanisław Witkiewicz napisał:

„Każdy przedmiot, rzecz albo zjawisko przedstawia całkiem inną treść, zależnie od tego, kto i z jakiego stanowiska będzie na nie patrzył. Żebrak wyciągający rękę spod płotu jest dla ekonomisty cyfrą w statystyce dobrobytu danego kraju; dla filantropa pobudką do dobrego uczynku, dla policjanta — nieporządkiem ulicznym, dla sytego filistra wstrętnym i nieprzyjemnym przypomnieniem ciemnych stron życia, dla malarza pewnym charakterem człowieka, wyrażającym się pewnymi kształtami i barwami — słowem, każdy widzi w nim to, co może dojrzeć przez szkła szczególnego składu swego umysłu”.

Mimo wielu lat, które upłynęły od wydania pierwszych dzieł Elizy Orzeszkowej, i mimo bogatej literatury poświęconej jej tekstom, istnieją zagadnienia, które można i trzeba opisać. Pragnę jednak wyrazić przekonanie, że ze względu na szerokie możliwości interpretacyjne utworów tej wybitnej autorki, a także stale żywy ich odbiór warto podjąć próbę analizy jednego z opowiadań pisarki w dwóch zupełnie różnych metodologiach badawczych. Spróbuję określić, w jaki sposób wykorzystanie różnych koncepcji badania literatury zmienia spojrzenie na problematykę Panny Antoniny.

2. Panna Antonina Elizy Orzeszkowej w świetle pozytywistycznej metodologii badań literackich.

Zdaniem Hipolita Taine’a przedmiotem badania naukowego są fakty i prawa rządzące rzeczywistością. Uważał, że dzieło literackie nie jest wynikiem prostej gry wyobraźni, lecz odbiciem obyczajów i pewnego stanu umysłowości powszechnej, a rozważanie sposobów czucia i myślenia ludzkiego wykazuje, że są one faktami ściśle połączonymi z wielkimi wypadkami historii. Zatem zastanawiając się nad możliwą interpretacją Panny Antoniny, należy zagłębić się w elementy, które determinowały twórczość Elizy Orzeszkowej. Trzeba opisać chwilę dziejową i rys historyczny powstania dzieła, przyjrzeć się środowisku, w którym przebywała i z którego się wywodziła. Należy także podjąć próbę zdefiniowania wrodzonego i nabytego usposobienia autorki.

Podłożem rozwoju literatury w drugiej połowie dziewiętnastego wieku na terenie Królestwa Polskiego były przeobrażenia stosunków ekonomicznych, społecznych i politycznych. Powstanie styczniowe, reforma uwłaszczeniowa, rozkwit wielkiego przemysłu przyczyniły się do rozkładu warstwy szlacheckiej i upadku jej pierwszorzędnej roli społecznej. Tok przemian, który we Francji, Niemczech i Anglii dokonał się na przestrzeni kilkudziesięciu lat, w Królestwie przybrał formę gwałtownego skoku od zacofanych form produkcji do intensywnego ich rozwoju w niewielu, ale wysoko uprzemysłowionych ośrodkach. Dziedzina polityki była zamknięta dla młodych ludzi dotkniętych wydarzeniami lat 1863-1864, toteż ich polem działania stała się kultura i stosunki społeczne. Wyraźnie widzieli zacofanie na wszystkich polach: gospodarczym, cywilizacyjnym, społecznym i pragnęli je szybko nadrobić. W tym celu głosili hasła postępu, „pracy organicznej”, „pracy u podstaw”, konieczności obalenia przesądów, gruntownej przebudowy społeczeństwa.

Dynamicznego charakteru nabrał także problem kształcenia kobiet, ponieważ przemiany społeczno-ekonomiczne w istotny sposób odbiły się na ich sytuacji. Podobnie jak za granicą, w Polsce w drugiej połowie dziewiętnastego wieku rozwinął się ruch równouprawnienia kobiet. Należy zauważyć, że dzieje polskiej emancypacji znacznie różnią się od zachodnioeuropejskiej drogi. Przez walkę o prawa kobiet w Polsce należy rozumieć przede wszystkim postulat zmiany typu wychowania, dostępu do kształcenia wyższego, wskazanie na tragiczne następstwa, jakie sprowadza brak przygotowania do samodzielnego życia, do pracy. System kształcenia dziewcząt, oparty na oświeceniowych koncepcjach wychowawczych, nie przetrwał próby czasu i związanych z nim dynamicznych zmian ekonomicznych i społecznych. Na prywatnych pensjach przeznaczonych dla dobrze urodzonych i bogatych panien dominowało kształcenie artystyczne i literackie. Nauczano w podstawowym zakresie języka francuskiego, literatury polskiej i powszechnej, rysunku, historii, muzyki, tańca i robót ręcznych. To miało wystarczać dziewczętom z „dobrych domów” do aktywnego życia rodzinnego i towarzyskiego. Gdy kobieta zmuszona była podjąć się pracy zarobkowej, ten zakres umiejętności okazywał się bezużyteczny. Kwestia kobieca wcześnie zwróciła uwagę Orzeszkowej. Od jej rozwiązania zależał bowiem los tysięcy rodaczek, które straciwszy mężów, braci lub ojców, same musiały się utrzymywać i zarabiać na siebie, chociaż często były do tego zupełnie nieprzygotowane.

Aleksander Wilkoń określił Elizę Orzeszkową „swoistym fenomenem na tle literatury i środowiska pozytywistów warszawskich”. Urodziła się w 1841 roku w Milkowszczyźnie koło Grodna. Dorosłe życie rozpoczęła według typowego schematu przyjętego w jej klasie społecznej. Wyszła za mąż za ziemianina Piotra Orzeszkę i osiadła w jego majątku w Ludwinowie na Polesiu. Ta szablonowa biografia została po raz pierwszy zakłócona wybuchem powstania styczniowego. Orzeszkowa zaangażowała się w pomoc powstańcom, ryzykując przy tym własnym życiem. Pomogła także przekroczyć granicę Marianowi Langiewiczowi, ostatniemu dyktatorowi powstania. Udział w powstaniu odcisnął wyraźne piętno na poglądach Orzeszkowej. Jako przedstawicielka obozu pozytywistów nie tylko nigdy nie występowała z wyrazami potępienia dla narodowego zrywu, lecz także zawsze starała się podkreślić jego konstruktywną rolę w krzewieniu nieprzemijających wartości ideowych.

Po rozwodzie z Orzeszką zamieszkała w Grodnie, aby zająć się pracą literacką, najpierw jednak podjęła ogromną pracę autodydaktyczną. Wiedza zdobyta przez wytrwałe samokształcenie umożliwiła Orzeszkowej intensywne uprawianie twórczości w przekonaniu, że ma do spełnienia wobec społeczeństwa misję wychowawczą. Tę misję realizowała poprzez literaturę piękną oraz obszerną publicystykę, w której szczególnie ważne miejsce zajmowały wystąpienia o równouprawnienie kobiet. Zaangażowanie ideowe przyczyniło się do tego, że początkowe utwory pisarki są nasycone moralizatorstwem, chęcią przekonania społeczeństwa o słuszności haseł młodych pozytywistów, które starała się popularyzować.

W kreacji bohaterów Panny Antoniny zauważyć można wpływ teorii fizjonomicznej Johanna Caspara Lavatera, która ponownie zyskała popularność wśród pisarzy drugiej połowy dziewiętnastego wieku upatrujących w niej racjonalnie umocowanych przesłanek do oddania przeżyć wewnętrznych. W świetle koncepcji deterministycznych teoria szwajcarskiego poety wyraża się w zgodności cech wyglądu, osobowości i postępowania postaci. Fizjonomia staje się zwierciadłem osobowości i doświadczeń. Autorka, opisując wygląd Antoniny, przykłada wagę do stroju, ruchów, postawy. Główna bohaterka zostaje opisana w ten oto sposób:

Była to […] kobieta lat trzydziestu kilku, chuda, koścista, trzymająca się zawsze prosto, chodząca żwawo i raźnie, z energicznymi gestami delikatnych, podługowatych rąk, których błękitne żyłki przebijające się przez cienką skórę objawiały wysoki stopień fizycznego wycieńczenia. Wycieńczenie to widocznym też było na twarzy panny Antoniny. Z profilu widziana wyglądała dość jeszcze młodo, bo rysy miała prawidłowo i delikatnie zarysowane, lecz gdy się na nią wprost, twarz w twarz, patrzało, wydłużenie chudych policzków jej, czoło okryte rojem drobnych zmarszczek i żółtawa, bezkrwista jej cera sprawiały wrażenie przedwczesnego zwiędnięcia.

Osobowość i charakter postaci wynikają z deterministycznego splotu wpływów środowiskowych i historycznych. Usposobienie nie jest zatem sprawą indywidualną, lecz sumą oddziaływań społecznych, wypadkową praw rzeczywistości. Decydująca jest również rola doświadczenia życiowego, które staje się jedną z decydujących motywacji postępowania bohaterów. W opowiadaniu Elizy Orzeszkowej obowiązuje zasada stałości charakteru i konsekwencji działania. Jednocześnie pisarka od razu odsłania osobowość danej postaci i sugeruje właściwy jej osąd, nie pozwalając czytelnikowi na wątpliwości w zakresie oceny danej postawy. Autorska interwencja w tekst sprawia, że charakterystyka traci niezależność i możliwość niejednoznacznej interpretacji.

Podstawą świata przedstawionego jest swoiście interpretowana estetyka mimetyczna. Kształtując realia swych powieści, autorka wykazuje ogromną dbałość o szczegóły, których zadaniem jest stworzenie artystycznej wizji świata możliwie najbardziej adekwatnej do obiektywnego stanu i wyglądu rzeczywistości. Układ i następstwo zdarzeń podporządkowane są ścisłej konsekwencji ciągu przyczynowo-skutkowego. W obrębie czasu akcji panuje reguła ustawiania faktów w układzie chronologicznym. Retrospekcje mają miejsce jedynie w bezpośredniej wypowiedzi postaci, a ich celem jest zarysowanie biografii bohatera lub prezentacja środowiska, z którego się wywodzi.

Przedstawione w pracy analizy pozwalają na sformułowanie następujących ogólnych spostrzeżeń: nie ulega wątpliwości, że wypadki historyczne oraz środowisko, z którego się wywodziła Elizy Orzeszkowej wywarły wpływ na jej twórczość. Refleksja nad sposobami czucia i myślenia ludzkiego wskazuje na łączność z wielkimi wypadkami historii. Widoczne są w jej powieściach wpływy filozofii Herberta Spencera, Aleksandra Baina oraz Augusta Comte’a, które przejawiają się upodobaniem do utylitaryzmu i umocowaniem głoszonych haseł na gruncie empirycznym. Należy zauważyć, że Panna Antonina stanowi odbicie obyczajów i pewnego stanu umysłowości powszechnej. Poprzez swoją twórczość pisarka starała się odpowiedzieć na najważniejsze problemy ówczesnego społeczeństwa. Podejmowała problem emancypacji kobiet, wyrażała potrzebę pracy u podstaw, proklamowała konieczność społecznej solidarności. Szczególnie ważnym motywem jej powieści były szeroko pojęta praca i samokształcenie. W nich pisarka upatrywała możliwości społecznego rozwoju. Można zatem stwierdzić, że Eliza Orzeszkowa z pewnością znała współczesne nurty, mniej lub bardziej świadomie inspirowała się nimi. Niewątpliwie tworzyła literaturę, której selekcja tematyczna wynikał ze zbioru doświadczeń indywidualnych i całego narodu. Zarówno kształt artystyczny, jak i dobór problematyki utworu zdeterminowane były przez wypadki historyczne i społeczne uwarunkowania. Zgodnie z opinią Taine’a mechanizm dziejów ludzkich jest zawsze jednakowy. Za każdym razem znajdujemy w nim jako pierwotny impuls specyficzne usposobienie umysłu i duszy. Może ono być wrodzone bądź wywołane przez jakąś okoliczność, która dotknęła daną społeczność. Okolicznością, która odcisnęła piętno na twórczości Elizy Orzeszkowej był dramat powstania styczniowego. Te potężne sprężyny wydarzeń, na których istnienie wskazywał Taine, gdy raz zostaną wprawione w ruch, wywołują w narodzie nowy stan religijny, literacki, ekonomiczny. Twórczość autorki należy rozpatrywać przede wszystkim jako jeden z wielu istotnych głosów w dyskusji nad ówczesnym kształtem społeczeństwa i perspektywą jego dalszych przeobrażeń.

3. Panna Antonina Elizy Orzeszkowej w świetle marksistowskiej metodologii badań literackich.

Pojęcia bazy, nadbudowy, ideologii i hegemonii stanowią podstawowe kategorie filozofii marksistowskiej, a wyjaśnienie ich jest niezbędne dla scharakteryzowania marksizmu jako kierunku literaturoznawczego.

Marksistowska metodologia badań literackich ujmuję literaturę jako składową nadbudowy, stanowiącą tym samym rezultat bazy. Zatem przyjmując tę metodologię, należy traktować literaturę jako odbicie świadomości społecznej. Henryk Markiewicz przedstawił trzy możliwe ujęcia tego terminu. Po pierwsze może oznaczać, że w tekście literackim zostały przedstawione poglądy i nastroje określonej klasy. Po drugie – określać ogólny kierunek rozwoju literatury, zależny od materialnych warunków życia społeczeństwa. Po trzecie zaś, pojęcie to może odnosić się do diagnozy rzeczywistości społecznej i treści, na których zbudowane są struktury jej bazy i nadbudowy.

Raymond Williams powiedział, że każda współczesna interpretacja marksistowskiej teorii kultury musi rozpoczynać się od refleksji poświęconej determinującej bazie i determinowanej nadbudowie. Zatem każda zmiana struktury ekonomicznej (np. przejście od ustroju kapitalistycznego do komunistycznego lub od feudalnego do kapitalistycznego) powoduje głębokie zmiany w sposobach myślenia ludzi – na wielu gruntach: politycznym, estetycznym, filozoficznym, religijnym czy etycznym. W związku z tym centralnym założeniem marksizmu jest idea wskazania kreującej mocy materialnego wymiaru życia. Już Fryderyk Engels zauważał jednak, że znaczący wpływ na rozwój historii mają różne momenty nadbudowy. Zatem należy wskazać na nierozerwalny związek między nią a materialną podstawą życia społecznego. Związek ten trzeba rozpatrywać jednak w kategoriach wzajemnego oddziaływania i niejednostronnej zależności nadbudowy od bazy.

Marksistowska teoria badań literackich zakłada, że pisarze poddani są bezpośredniemu wpływowi warunków społecznych i ekonomicznych. Twórca mimowolnie odzwierciedla te warunki w swoich utworach. Nawet będąc przeciwnym przemianom społecznym lub nie chcąc ich potwierdzać, czyni to nieświadomie. Opierając się na tym stwierdzeniu, Fryderyk Engels sformułował „paradoks Balzaka”. Francuski powieściopisarz dokonał jego zdaniem wnikliwej wiwisekcji francuskiego społeczeństwa, przez co ukazał rozkład i degenerację burżuazji. Balzak zamierzał zaprezentować świetność klas rządzących, nie uczynił tego jednak, ponieważ siła rzeczywistości przebiła się przez jego uprzedzenia. Zatem w paradygmacie marksistowskim każdy utwór literacki stanowi wykładnik określonej ideologii. Świat przedstawiony i wydarzenia opisane w dziełach wynikają z selekcji dokonywanej z określonego punktu widzenia. Z tego powodu Włodzimierz Lenin twierdził, że pisarstwo zawsze jest „zaangażowane”. Pojęcie zaangażowania należy odróżnić od pojęć takich jak agitacja, propaganda czy tendencyjność, które mają zabarwienie pejoratywne, bowiem kojarzone są z oportunizmem i konformizmem. W paradygmacie marksistowskim zaangażowanie jest natomiast nacechowane pozytywnie, ponieważ uznawane jest za autentyczne i alterocentryczne. Staje się świadectwem wartości, które reprezentuje. Należy jednocześnie rozważyć tę kwestię w kontekście zdolności wywierania wpływu na czytelnika. Zadaniem utworu jest kształtowanie lub utrwalanie postaw odbiorcy i ten aspekt należy rozpatrywać, pamiętając także o uwikłaniu literatury w świat wartości innych niż estetyczne. Celem pisarza jest wyrobienie u odbiorców pożądanego nastawienia.

Paradygmat marksistowski łączy zatem dychotomiczne tendencje: rozważa sztukę jako przestrzeń, w której odzwierciedla się aktualny stan świadomości społecznej — poprzez zdecydowane wskazanie na związek marksizmu z nurtem realistyczny — oraz jako proces zaszczepiania wartości w świadomości czytelników. Sprawa oddziaływania literatury na sposób myślenia i zachowania odbiorców rodzi także pytania o możliwość szerszego działania literatury — jej moc przekształcania rzeczywistości społecznej. Pole do dyskusji stwarza także pierwsza kwestia — postrzegania realizmu jako obrazowania ważnego społecznie zjawiska „w sposób jak najbardziej zindywidualizowany, tak by przedstawiało się nam jako bezpośrednio zaobserwowany fakt życiowy we wszechstronnym uposażeniu jakościowym i posiadało zarazem walor uogólniający, wartość reprezentatywną”. Takie definiowanie mimesis na gruncie nauki o literaturze rozpatrywanej z perspektywy filozofii marksistowskiej było przedmiotem licznych przekształceń — od radykalnego rozszerzenia tej definicji przez Rogera Garaudy’ego do stwierdzenia, że koncepcja ideowotematyczna utworu może przyjmować różne formy, z zastrzeżeniem, że obrazy symboliczne — jako prezentujące rzeczywistość jedynie w sposób pośredni — są najbardziej podatne na zniekształcenie i zafałszowanie.

Tak oto Julian Marchlewski charakteryzował społeczeństwo drugiej połowy dziewiętnastego wieku:

Na arenę wchodzi nowy władca — kapitalista, przemysłowiec, człowiek interesu. Do niego idą na służbę synowie zrujnowanych właścicieli ziemskich. Dla Polaków dostęp do służby wojskowej był zamknięty i dlatego młodzież zapełnia uczelnie specjalne w Warszawie, w Rosji i za granicą — spośród niej rekrutują się lekarze, technicy, inżynierowie, pracownicy handlowi i bankowi.  

Pannę Antoninę Elizy Orzeszkowej można zinterpretować pod kątem opisu struktur kapitalistycznego społeczeństwa i roli, jaką odgrywają poszczególne klasy w jego funkcjonowaniu, mechanizmów tworzenia i konserwacji systemu — stosowanych przez klasy panujące w celu utrzymania swojej dominującej pozycji — oraz opisu roli jednostki na tle zbiorowości. 

Klasę panującą w strukturach systemu kapitalistycznego definiuje się przede wszystkim za pośrednictwem pojęcia kapitału i jego roli. Jest to ważne głównie dlatego, że przynależność do danej klasy stworzona przez kapitalizm nie równa się naturalnemu miejscu w społeczeństwie, wbrew temu, co próbują twierdzić ideolodzy przeciwni myśli marksistowskiej. Co więcej, obecność wszystkich klas ma charakter ponadnarodowy. „Hierarchia wartości Żydów należących do burżuazji nie jest ani żydowska, ani chrześcijańska, lecz burżuazyjna”. Horkheimer w innym tekście z tego okresu pisał:

Wszystkie sposoby zachowania ludzi, które zasłaniają prawdziwą naturę zbudowanego na przeciwieństwach społeczeństwa, są ideologiczne, a stwierdzenie, że filozoficzne, moralne i religijne akty wiary, teorie naukowe, przepisy prawne, instytucje kulturalne wykonują tę funkcję, nie dotyczy w żadnym wypadku charakteru ich twórców, ale obiektywnej roli, jaką te akty odgrywają w społeczeństwie.

Zatem niezależnie od cech jednostki pełni ona także pewną obiektywną rolę w społeczeństwie, dlatego większość jej działań należy oglądać przez pryzmat antagonizmów klasowych. Niewątpliwie klasom panującym zależy na utrzymaniu swojej pozycji ze względu na oczywiste korzyści materialne oraz duchowe. Istnieje całe spektrum środków, które ludzie chcący utrzymać swoją władzę wykorzystują w celu zniewolenia proletariatu — na niektóre z nich wskazuje w Pannie Antoninie Eliza Orzeszkowa, a wiele opisywanych przez pisarkę zjawisk występuje dzisiaj w wynaturzonej, jeszcze bardziej brutalnej formie. Zastanawiając się nad nimi, analizując je, należy pamiętać o słowach, które wieńczą opowiadanie i stanowią końcową refleksję utworu:

Marzy mi się nieraz, że kędyś, w niewidzialnej strefie duchowych dziejów ludzkości, istnieje mgławica jakaś ogromna i niezgłębiona, złożona z dusz, które życie dostało w postaci pąka pięknego kwiatu, a wypuściło z swych objęć poszarpane i zmięte. Duszo zmęczona, nie wynagrodzona, leć w tę wymarzoną mgławicę, może ona kiedyś utworzy świat nowy i lepszy.

Jednym z nich jest pewna idealizacja zastanego porządku. Od setek lat obrońcy statusu quo (nie tylko kapitalistycznego, ale także wcześniejszych, np. feudalnego) starają się udowodnić, że istniejący stan rzeczy jest naturalny, absolutny i niezmienny. Jednym ze sposobów na rozpowszechnienie tego poglądu w kapitalizmie jest promowanie naturalności i swobody w kontaktach pomiędzy członkami antagonistycznych klas. 

Zajmowała miejsce nauczycielki w trzecim już z kolei domu i po raz trzeci była pod wpływem najzupełniejszego złudzenia, że na zawsze albo przynajmniej na bardzo długo stała się członkiem rodziny, śród której zostawała. (…) Śmiano się z nauczycielki tak cicho i tajemnie, że ona tego nigdy spostrzec ani dosłyszeć nie mogła. W zamian każdy żywszy objaw grzeczności, każde cieplejsze nieco uściśnięcie ręki lub życzliwsze słowo przybierały w oczach jej znaczenie uczuć gorących i trwałych. Pod wpływem ich tajała cała w przywiązaniu i wdzięczności, z zapałem i gorliwością niezrównaną oddawała się na usługi każdemu, kto ich zażądał.

Próba wmówienia pracownikom, że powinni cieszyć się ze swojej pracy, z tego, że służą innym w stosunkach, które ze swej natury są nierówne i opresyjne — wydaje się być zdaniem Orzeszkowej jednym z najprzebieglejszych kłamstw kapitalizmu. Pisarka w swoim opowiadaniu demaskuje sztuczność tych relacji. 

Elementem utrwalania systemu jest także budowanie iluzji, jakoby kapitalizm był w równym stopniu przychylny wszystkim ludziom — w Pannie Antoninie jawi się to jako oczywista nieprawda, zza której wyłania się tragiczna sytuacja wyzyskiwanych pracowników. Główna bohaterka opowiadania zostaje całkowicie zdeterminowana przez pozycję społeczną, w której się znajduje. Jej starania i wieloletnie samokształcenie nie poprawiają jej bytu. Za pomocą nauki walczy o pokonanie bariery klasy, z której pochodzi, lecz nieskutecznie.

Należy zauważyć, że klasy panujące są grupami hermetycznymi, zamkniętymi. Przejście międzyklasowe jest niemal niemożliwe — władcy kapitalizmu niechętnie dzielą się swoją władzą. Aby ograniczyć napływ nowych członków, został stworzony rozbudowany ceremoniał kulturowy. Oczywiście warunkiem pierwotnym jest kapitał — człowiek jako funkcja kapitału. Jedynie sytuacja finansowa pozwala spełnić warunek przynależności. W ten sposób odcina się niższe warstwy, a każde wystąpienie człowieka spoza samozwańczej elity, podyktowane nawet najszlachetniejszymi ideałami, zostaje skwitowane uśmieszkiem pobłażania i z trudem skrywaną pogardą, czemu wyraz dała autorka Panny Antoniny

Tekst Orzeszkowej nie jest systematycznym wykładem marksistowskiej filozofii społecznej, przemyślenia zawarte w dziele mogą jednak pokazać nam pewne etapy rozwoju społeczeństwa i prawa, którymi się ono rządzi. Nie jest tajemnicą sceptyczne podejście pisarki do „długowłosych młodzieńców i krótkowłosych dziewcząt”, którzy „paradowali w czerwonych koszulach” i głosili „wywrotowe poglądy”. Wyraz tego sceptycyzmu dała w Widmach, „przekonana, że dotyka zjawiska, które zaczęło się szerzyć w sposób niepokojący”. Faktem jednak pozostaje, że zmiany, jakie dokonywały się w polskim społeczeństwie w latach osiemdziesiątych osiemnastego wieku, narastające konflikty klasowe, pierwsze wystąpienia ruchu robotniczego w Europie w dużej mierze przyczyniły się do zmian w światopoglądzie pozytywistów. Ich dawny optymizm i młodzieńcza wiara w błogosławione skutki postępu zostały poważnie zachwiane. Poszerzył się także zakres ich obserwacji oraz sposób ukazywania problemów społecznych i narodowych. Oczywiście moment historyczny, w którym powstała Panna Antonina, dawno minął. Od tego czasu filozofia i historia przeszły kilka rewolucji, jednak uzasadnionym wydaje się powracanie do tego dzieła, aby wciąż odczytywać je na nowo w dynamicznym procesie rozwoju dziejów. 

4. Zakończenie

Przedstawione w pracy analizy pozwalają na sformułowanie następujących ogólnych spostrzeżeń: nie ulega wątpliwości, że wykorzystanie różnych metod badawczych rzuca różne światło na badane dzieło literackie. Wykorzystanie pozytywistycznej metodologii badań pozwala na wprowadzenie w orbitę badań humanistycznych pierwiastka przyrodniczego. Umożliwia dogłębne poznanie genezy dzieła, co z kolei umożliwia stawianie tez na temat zewnętrznych wpływów, które ostatecznie przyczyniły się do nadania tekstowi kształtu, który znamy. Badania w duchu Taine’owskim to szerokie spojrzenie na całokształt zdarzeń i warunków, które wpłynęły na twórcę. Zaangażowanie metod z zakresu badań przyrodniczych obiektywizuje formułowane tezy. Inne wnioski pozwala wysunąć marksistowska interpretacja tekstu i opisanych w nim relacji, jakie łączą jednostkę ze społeczeństwem. Przeprowadzone analizy, nawiązujące zarówno do wypowiedzi Karola Marksa, jak i współczesnych marksistów, pozwalają mówić o teorii kolektywistycznej. Człowiek postrzegany jest poprzez pryzmat życia w społeczności, do niej jest w zasadzie redukowany. Taka metoda badawcza pozwala przyjrzeć się ewolucji społeczeństwa i wciąż aktualnemu problemowi nierówności społecznych. Mimo tego, że bytowe „ja” człowieka transcenduje aktualne układy ekonomiczno-społeczne, należy pamiętać, że ze swej natury jesteśmy uwikłani w problemy, które dotykają całego społeczeństwa. Paradygmat marksistowski w pewien sposób stara się odpowiedzieć na owo uwikłanie.

Bibliografia

  • Filozofia marksistowska, pod red. J. Grudnia, Warszawa 1978.
  • Horkheimer Max, Uwagi o nauce i kryzysie, tłum. A. Tondera, Warszawa 2005.
  • Horkheimer Max, Zmierzch, Warszawa 2002.
  • Krzywicki Ludwik, Wspomnienia, t. II, Warszawa 1958.
  • Kulczycka-Saloni Janina, Pozytywizm, Warszawa 1971.
  • Lavater Johann Caspar, Von der Physiognomik, Leipzig 1772
  • Marchlewski Julian, Etapy rozwoju kapitalizmu w Polsce, [w:] tegoż, Pisma wybrane, t. I, Warszawa 1952.
  • Markiewicz Henryk, Literatura jako forma świadomości społecznej, [w:] tegoż, O marksistowskiej teorii literatury. Szkice, Wrocław 1953.
  • Marksizm i literaturoznawstwo współczesne, pod red. A. Lama, B. Owczarka, Warszawa 1979.
  • Nofer-Ładyka Alina, Literatura okresu pozytywizmu, Warszawa 1975.
  • Orzeszkowa Eliza, Panna Antonina [w:] Opowiadania, Warszawa 1967.
  • Orzeszkowa Eliza, Widma, Wilno 1881.
  • Pazdej Mateusz, Współczesna recepcja walki klas, czyli w jakim stopniu marksizm wpłynął na koncepcje XX-wieczne i czy został aktualny do dzisiaj?
  • Schaff Adam, Wstęp do teorii marksizmu. Zarys materializmu historycznego i dialektycznego, Warszawa 1949.
  • Skwarczyńska Stefania, Teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. II, cz. IV, Kraków 1986.
  • WilliamsRaymond, Marksizm i literatura, przeł. A. Chojnacki i E. Kasperski, Warszawa 1989.
  • Wilkoń Aleksander, Historia literatury polskiej w zarysie, t. I, Warszawa 1983.
  • Żmigrodzka Maria, Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu, Warszawa 1965.

Panna Antonina Elizy Orzeszkowej w świetle pozytywistycznej i marksistowskiej metodologii badań literackich.

Streszczenie

Autorka analizuje nowelę Panna Antonina autorstwa Elizy Orzeszkowej w dwóch metodologiach badawczych — pozytywistycznej oraz marksistowskiej. Rozważaniom zostaje poddany problem doboru metodologii i jej wpływu na interpretację tekstu. Ze względu na dobór metod badań literackich szczególnej uwadze zostają poświęcone kwestiom determinizmu środowiskowo-historycznego na proces powstawania tekstu i jego możliwości interpretacyjne oraz problem relacji, w jakie uwikłana jest jednostka w kapitalistycznym społeczeństwie.

Eliza Orzeszkowa’s “Panna Antonina” in perspective of Positivist and Marxist methodology of literary research.

Summary

The author analyses Eliza Orzeszkowa’s novelette Panna Antonina in two methodologies in the study of literature — Positivism and Marxism. The problem of selecting the methodology and its influence on the interpretation of the text is pondered in the article. Due to the selection of literary research methods, special attention is paid to the issues of environmental and historical determinism in the process of creating the text and its interpretative possibilities as well as the problem of relations in which an individual is involved in a capitalistic society.

Słowa kluczowe: pozytywizm, marksizm, Panna Antonina, Eliza Orzeszkowa, interpretacja

Keywords: Positivism, Marxism, Panna Antonina, Eliza Orzeszkowa, interpretation

Aleksandra Rodzoś (ur. 1993 r.) studentka filologii polskiej (niestacjonarne studia II stopnia) na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Interesuje się polską prozą drugiej połowy dziewiętnastego wieku.